Του Νίκου Τιμοθέου*
Οι αξίες ενός οργανωμένου συνόλου επηρεάζουν παντοιοτρόπως την κουλτούρα του –τη συμπεριφορά του στις διάφορες εκφάνσεις της επαγγελματικής και της ιδιωτικής ζωής!
Οι πολιτικοί μας, μετά την τραγωδία στο Μαρί, σε μια καινοφανή κρίση ειλικρινείας, παραδέχθηκαν ότι η πολιτική ζωή του τόπου ασθενεί, ότι οι αξίες του λαού έχουν καταπατηθεί, ότι η δημόσια διοίκηση είναι αναποδοτική, κοκ! Διακήρυξαν ότι όλοι «όφειλαν» να «αλλάξουν» και να αγωνιστούν για αναδόμηση!
Δυστυχώς, προτού αλέκτωρ λαλήσει τρις και ενόψει προεδρικών εκλογών, οι περισσότεροι ξέχασαν τις ρηματικές τους υποσχέσεις και αποτείνονται για ακόμη μια φορά στις χειρότερες υποσυνείδητες αξίες των οπαδών τους σε μια προσπάθεια συσπείρωσης τους και σπίλωσης των αντιπάλων ΑΝΤΙ να εισέλθουν σε συζήτηση θέσεων και επιχειρημάτων!
Πριν αποτολμήσουμε να μιλήσουμε για τις νέες αξίες που θα συμβάλουν στην κοινωνική αλλαγή, ας προσπαθήσουμε να δούμε πως εξελίχθηκαν ιστορικά τα αξιακά συστήματα.
Τα περισσότερα αξιακά συστήματα έχουν διαμορφωθεί από κοινωνικές ομάδες με βάση κυρίως θρησκευτικές δοξασίες και με στόχο την επίτευξη «κοινωνικής συνοχής». Οι αρχές τους χάνονται στη μυθολογία και την προϊστορία. Στους ιστορικούς χρόνους, οι διάφορες θρησκείες ανέπτυξαν δομημένα αξιακά συστήματα, τα οποία σίγουρα επηρέασαν τις ιστορικές εξελίξεις, αν και σε πολλές περιπτώσεις ελάχιστα τηρούνται είτε από το θρησκευτικό κατεστημένο είτε από τα μέλη των διαφόρων θρησκειών. Στο σύγχρονο χριστιανικό κόσμο, ενόψει της μείωσης του εκκλησιασμού, ο κλήρος απώλεσε τον ηγετικό του ρόλο και περιορίστηκε σε λαϊκίστικο «κήρυγμα» συμπεριφοράς. Σε λίγες περιπτώσεις (κυρίως στη Βόρεια και Κεντρική Ευρώπη), τηρούνται οι αξίες σε σημαντικό βαθμό, αν και οι λαοί έπαψαν να είναι (έντονα) θρησκευόμενοι! Οι κληρικοί τους αποκτούν «αγνωστικές» τάσεις, εγκαταλείπουν τις παλιές θρησκοληψίες και προσαρμόζονται στις ανάγκες ενός ολοένα περισσότερο «λαϊκού» κόσμου!
Οι θρησκευτικές αξίες επηρέασαν όπως ήταν φυσικό τις πολιτικές αξίες. Με την παρακμή των θρησκειών, τουλάχιστον στο δυτικό και στον άπω-ανατολικό κόσμο, οι πολιτικές αξίες καθίστανται ολοένα πιο κοινωνιολογικές και παύουν να είναι θρησκευτικές! Οι χριστιανικές, για παράδειγμα, αξίες διαμόρφωσαν τις αξίες του σοσιαλισμού! Αυτές όμως κατήντησαν ταξικές και υποκειμενικές –βλέπουν τον κόσμο κάτω από τον πολύ στενό φακό μιας συγκεκριμένης τάξης! Σε θεωρητικό επίπεδο είναι καλές και δύσκολα μπορεί κάποιος να τις απορρίψει. Στην πράξη όμως είναι ανεφάρμοστες! Βασίζονται στη θρησκευτική αρχή του δυισμού: της συνεχούς πάλης του «καλού» με το «κακό»! Ο άνθρωπος όμως είναι εγγενώς ηθικά ουδέτερος, μπορεί να επιδείξει μεγάλη καλοσύνη ή μεγάλη κακία!
Οι θεολογικές αξίες παρουσιάζουν αντιφάσεις! Συχνά αντιτίθενται στην ανθρώπινη φύση και καταστέλλουν την ατομικότητα του ανθρώπου! Οι θεολογικές αξίες (ισότητα, γενναιοδωρία, αυτοσυγκράτηση/εγκράτεια, ταπεινότητα, αλτρουισμός, κοκ) γίνονται αποδεκτές σε συλλογικό επίπεδο, αλλά απορρίπτονται από τα άτομα, όταν πιεστούν να τις υιοθετήσουν σε προσωπικό επίπεδο! Η Σοβιετική Ένωση αποπειράθηκε επί 70 χρόνια να μορφώσει (να …προσηλυτίσει ή να …εξαναγκάσει) το λαό σε «ιδεώδεις» αξίες και στην «τέλεια αρετή» –τα αποτελέσματα μιλούν αφ’ εαυτών: Τόσο κατά την κομμουνιστική δικτατορία όσο και κατά τη μεταπολίτευση στη Ρωσία χιλιάδες άνθρωποι εκμεταλλεύτηκαν με τον πλέον απάνθρωπο τρόπο εκατομμύρια συμπολίτες τους!
Όταν οι θεολογικές αξίες εφαρμοστούν στην πολιτική, οδηγούν σε υποκρισία! Οι πολιτικές αξίες δεν αφορούν την πάλη του καλού με το κακό, αλλά του συμφέροντος του ενός έναντι του άλλου, του πλεονεκτήματος έναντι του μειονεκτήματος, της ευκολίας έναντι της δυσκολίας, κοκ! Γι’ αυτό, μόνον ως ηθικά ουδέτερες κοινωνιολογικές αξίες μπορούν να γίνουν (οι πολιτικές αξίες) καταληπτές!
Οι μαρξιστικές αξίες, ως απόρροια θεολογικών, συνιστούν απειλή στη λογική: δαιμονοποιούν την αστική τάξη και εξιδανικεύουν το προλεταριάτο κηρύσσοντας και προκαλώντας ταξική πάλη! (Ο Καρλ Μαρξ αν και μεγάλωσε σε χριστιανική (προσηλυτισμένη) λουθηρανή οικογένεια, ήταν απόγονος μιας εβραίικης αστικής οικογένειας ραβίνων! Ο λόγος του είναι σαφέστατα ιουδαϊκός!) Η μαρξιστική και αργότερα η λενινιστική φιλοσοφία διακατέχονται από τη θεολογική πάλη του «καλού» με το «κακό» –χαρακτηριστικό όλων των μονοθεϊστικών θρησκειών από τον Ιουδαϊσμό και το Ζωροαστρισμό μέχρι το Χριστιανισμό και το Μωαμεθανισμό που καταστρέφει την ανοχή και την αντικαθιστά με δογματισμούς, ιδεοληψίες και φανατισμό! Ανατρέχοντας στην ιστορία βρίσκουμε χιλιάδες παραδείγματα σε όλους τους λαούς που ασπάστηκαν τις μονοθεϊστικές θρησκείες: ιουδαϊσμό, χριστιανισμό και μωαμεθανισμό και, στη συνέχεια, σοσιαλισμό διαφόρων τύπων: ναζιστικό εθνικοσοσιαλισμό, κομμουνισμό σοβιετικού τύπου, κομμουνισμό κινεζικού τύπου, κοκ! Ακόμη και στη (σήμερα ανεκτική) Σουηδία απαντώνται φρικαλεότητες κατά πολιτών την εποχή της έξαρσης του σοσιαλισμού κατά τον 20ο αιώνα! Δυστυχώς, παρά τις τρανταχτές οδυνηρές αποτυχίες του σοσιαλισμού στην πράξη, συνεχίζεται η επικράτηση της σοσιαλιστικής θεωρίας, λόγω του «καλού» τελικού σκοπού του –που η ίδια η πράξη απέδειξε ότι είναι ουτοπικός υπό σοσιαλιστικό καθεστώς!
Ο χριστιανισμός κατέστρεψε μεγάλο μέρος της πνευματικής ιστορικής κληρονομιάς και του αξιακού συστήματος του κλασικού (ελληνικού κυρίως) κόσμου, έριξε την Ευρώπη στο μαύρο μεσαίωνα και παρά την αναγέννηση και την απομάκρυνση μεγάλου μέρους του δυτικού κόσμου από τις εκκλησίες, συνεχίζει να επηρεάζει δυσμενώς την ανέλιξη του –ο ιστορικός του μέλλοντος θα αποφανθεί κατά πόσο και σε ποιο βαθμό η αιτία της παρακμής του δυτικού κόσμου οφείλεται σε θεολογικές και σοσιαλιστικές αξίες και αν η τυχόν ανατροπή της (παρακμής) θα οφείλεται στην υιοθέτηση ενός νέου αξιακού συστήματος!
Η διαμόρφωση ενός νέου κοινωνικο-πολιτικο-οικονομικού μοντέλου επιβάλλει τη διαμόρφωση ενός επιχειρηματικού αξιακού συστήματος που θα ολοκληρώνει τις πανανθρώπινες αξίες με το επιχειρηματικό ήθος! Ενός συστήματος που θα αποδέχεται την ανθρώπινη φύση ως έχει και ιδιαίτερα τη δημιουργικότητα και την καινοτομία –την ανάγκη πολλών ανθρώπων να πειραματιστούν, να δοκιμάσουν κάτι καινούργιο και άγνωστο και να πάρουν ρίσκο, να προβούν σε ένα εγχείρημα που θα καταλήξει είτε στην επιτυχία είτε στην αποτυχία! Θα καθιστά δυνατή και θεμιτή την ύπαρξη πολλών διαύλων ανθρώπινης δραστηριότητας από την πλέον απλή υπαλληλική μέχρι την εντελώς ανεξάρτητη επιχειρηματική και ακόμη την καλλιτεχνική και οποιανδήποτε άλλην επινοήσει ο άνθρωπος για να διοχετεύσει την ενέργεια του!
Δυστυχώς, παρόλη την «ανοχή» που ρηματικά επιδεικνύεται έναντι της επιχειρηματικής δραστηριότητας, ΜΕΓΑΛΑ ΟΡΓΑΝΩΜΕΝΑ ΣΥΝΟΛΑ ΑΡΝΟΥΝΤΑΙ ΝΑ ΑΠΟΔΕΧΘΟΥΝ ΟΤΙ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΕΙΝΑΙ «ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟΙ» ΚΑΙ ΟΤΑΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΡΓΟΔΟΤΟΥΜΕΝΟΙ (ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ Ή ΕΡΓΑΤΕΣ) ΑΛΛΑ ΕΙΝΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΕΝΕΡΓΟΙ ΜΕ ΟΠΟΙΟΝΔΗΠΟΤΕ ΑΛΛΟ ΤΡΟΠΟ: ΒΙΟΤΕΧΝΕΣ, ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΕΣ, ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ, ΓΕΩΡΓΟΚΤΗΝΟΤΡΟΦΟΙ, ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ, ΚΟΚ! Έτσι βλέπουμε σήμερα, στις δύσκολες συνθήκες που περνά ο τόπος μας, να δαιμονοποιείται η επιχειρηματική δραστηριότητα από κόμματα (προεξάρχοντος του ΑΚΕΛ) και συντεχνίες (ΠΕΟ, ΠΑΣΥΔΥ, ΠΟΕΔ, κοκ) σε μια προσπάθεια υπεράσπισης και συντήρησης των κεκτημένων των υπαλλήλων –κυρίως του ευρύτερου δημόσιου τομέα, ως εάν η κρίση να μην έχει πλήξει (και μάλιστα πρώτους) πάμπολλους επιχειρηματίες από το βιοτέχνη και το μικροέμπορο μέχρι το μεγαλοβιομήχανο και από τον ελεύθερο επαγγελματία μέχρι το γεωργοκτηνοτρόφο και τον ταξιτζή και ξεχνώντας ότι οι απολαβές τους (ιδιαίτερα στον ΕΔΤ) εξαρτώνται αποκλειστικά από την επιχειρηματική δραστηριότητα των υπολοίπων!
Η επιχειρηματική δραστηριότητα θεωρείται επικίνδυνη και απρόβλεπτη με επιπτώσεις που μπορεί να αποδειχθούν δυσμενείς μέχρι και καταστροφικές προς διάφορες κατευθύνσεις: σε θέσεις εργασίας, σε ολόκληρες κοινότητες, στο περιβάλλον, σε πόρους, κοκ! Τους κινδύνους αυτούς φοβούνται και επικαλούνται όσοι δεν ανήκουν στην επιχειρηματική κοινότητα, όταν «αγωνίζονται» για τα δικά τους στενά συμφέροντα!
Και όμως η επιχειρηματική δραστηριότητα αντικατοπτρίζει την ανήσυχη φύση του ανθρώπου, την έφεση του να ανακαλύψει το άγνωστο, το καινούργιο, την αλήθεια. Μια ιδιότητα που είναι από τη φύση της απρόβλεπτη και άγνωστης επιτυχίας –μπορεί να είναι εκ προθέσεως δημιουργική, μπορεί να αποδειχθεί ακούσια καταστροφική! Μια ιδιότητα στην οποία οφείλεται η πρόοδος της ανθρωπότητας, οι ανακαλύψεις και οι εφευρέσεις! Μια ιδιότητα που συχνά …«καταδικάζεται» επειδή δεν μπορεί να γίνει καταληπτή απ’ όσους δεν έχουν την εγγενή αυτή έφεση και είναι εκ φύσεως «συντηρητικοί»! Αυτό που χρειαζόμαστε είναι μια ισορροπημένη αντιμετώπιση κάθε τρόπου ενασχόλησης: όλες είναι απαραίτητες και οι επιχειρηματικές δραστηριότητες και οι υπαλληλικές!
Έφθασε ο καιρός να υιοθετήσουμε ως ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ την ισορροπημένη επιδίωξη του συμφέροντος όλων των συμμετόχων, τη μετριοπάθεια, την ανοχή στο διαφορετικό, τη συνεχή ανάπτυξη της γνώσης, της τεχνογνωσίας, των ικανοτήτων, τη στοχοθέτηση και στοχομέτρηση, την τήρηση των υποχρεώσεων του πολίτη προς το κράτος και του κράτους προς τον πολίτη, κοκ. Να εγκαταλείψουμε τη στείρα αντιπαλότητα του παρωχημένου κηρύγματος της ταξικής πάλης και να προχωρήσουμε σε νέα ευφάνταστα συμμετοχικά μοντέλα –με βάση τα οποία ολόκληρο το ανθρώπινο δυναμικό μιας επιχείρησης θα συμμετέχει στην ιδιοκτησία και στη διεύθυνση σε κατάλληλο και ωφέλιμο βέβαια βαθμό! Να απορρίψουμε τα μοντέλα στα οποία η μεγάλη πλειοψηφία των εργαζομένων έχουν παθητικό ρόλο, αναμένουν συμμετοχή στα «κέρδη» όταν τα πράγματα πάνε καλά και αρνούνται να συμμετάσχουν στη «ζημιά» επιρρίπτοντας στη μειονότητα των ιδιοκτητών και διευθυντών αποκλειστικά την ευθύνη, όταν τα πράγματα δεν πάνε καλά!
Έφθασε η ώρα να μελετήσουμε τι προτείνει ο Κοινωνικός Καπιταλισμός*, (συγκεράζοντας τα καλά στοιχεία του καπιταλισμού και του σοσιαλισμού) και να διαμορφώσουμε και εφαρμόσουμε ένα νέο μοντέλο –που σίγουρα δεν θα είναι τέλειο και θα χρειάζεται συνεχή βελτίωση! Θα είναι όμως πολύ καλύτερο του υφιστάμενου, επειδή θα στοχεύει στη χρυσή τομή του ατομικού και του κοινού καλού!
Συμπερασματικά: έφθασε η ώρα να παραδεχθούμε ότι η διαστροφή των αξιακών συστημάτων είναι καταστροφική! Εμποδίζει την πρόοδο και όταν βρεθεί σε έξαρση, όπως στη σημερινή Κύπρο και σε ολόκληρη την Ευρώπη, προκαλεί τεράστια οπισθοδρόμηση! Είμαστε υποχρεωμένοι να αναζητήσουμε νέα αξιακά συστήματα τα οποία θα συμβάλουν στην υιοθέτηση νέων κοινωνικο-οικονομικών μοντέλων που θα έχουν στόχο την παραγωγή πλούτου σε συμμετοχικές επιχειρήσεις!
Θα καλέσουμε τον επόμενο πρόεδρο μας να αφιερωθεί ψυχή τε και σώματι στην αναδόμηση της Κύπρου και αυτό μπορεί να γίνει αν ο ίδιος δώσει το παράδειγμα συμμετοχικής διακυβέρνησης –αξιοποίησης των καλύτερων μυαλών του τόπου και ακόμη του κυπριακού και ελλαδικού ελληνισμού της διασποράς, θέτοντας σε δημόσια διαβούλευση, συζήτηση και, όπου χρειάζεται, ψηφοφορία τα σοβαρότερα προβλήματα του τόπου, χωρίς αναβλητικότητα και απέκδυση ευθυνών! Έχει δώσει, κατ’ επανάληψη, θετικά δείγματα τέτοιας πρόθεσης! Μπορεί να το επιτύχει χάριν του τόπου και της υστεροφημίας του!
*Μέλος του προσωρινού ΔΣ της Πρωτοβουλίας ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, Πρόεδρος του Κυπριακού Ινστιτούτου Επιχειρηματικής Ηθικής
** Δημοσιεύτηκε ελαφρά συντετμημένο στην ΑΛΗΘΕΙΑ στιςς 14.10.2012