| Του Νίκου Τιμοθέου* Ο Αριστοτέλης στα «Ἠθικὰ Νικομάχεια» γράφει (σε ελεύθερη νεοελληνική μετάφραση):
«Κάθε τέχνη και επιστήμη, καθώς και κάθε πράξη και επιδίωξη, φαίνεται ότι στοχεύει σε κάποιο αγαθό. Γι’ αυτό ορθά έχουν πει ότι αγαθό είναι κάθε τι στο οποίο στοχεύουν όλα (…τα πράγματα, οι ενέργειες, οι άνθρωποι). Υπάρχει όμως διαφορά ανάμεσα στ’ αποτελέσματα. Διότι κάποια μεν είναι μόνον ενέργειες, άλλα δε πέρα απ΄ τις ενέργειες (που τα παράγουν) είναι και έργα. Και όπου πέρα απ’ τις ενέργειες υπάρχουν και έργα, εκεί είναι ανώτερα τα έργα απ’ τις ενέργειες. Καθώς δε υπάρχουν πολλές πράξεις και τέχνες και επιστήμες, έχουμε επίσης και πολλά (διαφορετικά) αποτελέσματα. λόγου χάριν, η ιατρική έχει αποτέλεσμα την υγεία, η ναυπηγική το πλοίο, η στρατηγική πάλιν την νίκη και η οικονομική τον πλούτο.» Αλλού προσθέτει ότι η «ηθική» είναι ουσιαστικά η «πολιτική» με τη διττή της έκφραση και ως νομοθετική και ως (πολιτική) πράξη, δηλαδή, ως άμεση, συμμετοχική πολιτική όπως ασκείτο στην Αθηναϊκή πόλη. Η ηθική σημασία της πολιτικής τεκμαίρεται από την «Ηθική» και την «Πολιτική» του Αριστοτέλη σε συσχετισμό με τις έννοιες της «ευδαιμονίας» και της «ανθρωπιστικής λειτουργίας»! Ο Αριστοτέλης δεν ερμηνεύει τη σχέση αυτή ως θεωρητική σκέψη αλλά ως εφαρμογή της «λογικής» στην (πολιτική) πράξη! Η εξειδικευμένη αυτή πράξη, που χαρακτηρίζει αποκλειστικά τον homo sapiens, δεν μπορεί να ασκηθεί σε «ιδρύματα» του τύπου «κυβερνώ–κυβερνούμαι/διοικώ-διοικούμαι», όπως είναι, για πράδειγμα, η «οικογένεια» – ο κατ’ Αριστοτέλη «οίκος», όπου οι παράλληλες συμπεριφορές των μελών καθορίζονται από το βαθμό/τάξη και το ρόλο του καθενός! Εκεί ο πατέρας ως σύζυγος οφείλει να παρέχει συναισθηματική, σεξουαλική και γενική προσφορά/στήριξη. ως γονιός οφείλει να προσφέρει το καλό παράδειγμα και να καθοδηγεί/μορφώνει. ως κομιστής έχει οικονομικές υποχρεώσεις! Ακόμη και ο επαναστάτης γιος που δεν αποδέχεται τους «κανόνες» του οίκου του και τον εγκαταλείπει, επαναλαμβάνει τον ίδιο ρόλο όταν δημιουργήσει το δικό του νοικοκυριό –αναπαράγοντας έτσι τις σχέσεις «κυβερνώντος-κυβερνομένου»! Η οικογένεια/το νοικοκυριό είναι το πλέον διαδεδομένο ανθρώπινο «ίδρυμα»! Και μπορούμε να ισχυριστούμε ότι σ’ αυτό βασίζονται τα πλείστα ηθικά συστήματα! Η σαφήνεια των βαθμών/ρόλων και ιεραρχικών του σχέσεων καθορίζουν τις γραμμές εξουσίας και διασφαλίζουν σταθερότητα και μονιμότητα! Γι’ αυτό και ο θεσμός όχι μόνο αντέχει στο χρόνο, αλλά είναι και η βάση των θρησκευτικών ηθικών συστημάτων! Το τέκνο οφείλει υπακοή στον πατέρα! Ο πατέρας δίνει εντολές! Ο Θεός είναι ο πατέρας-δημιουργός!Τα δημιουργήματα του Θεού εξαρτώνται απόλυτα απ’ αυτόν, είναι υπηρέτες του! Ηθική σημαίνει τυφλή υπακοή στις εντολές του πατέρα! Όλοι, ακόμη και οι άπιστοι, είναι παιδιά του Θεού –αδέλφια του πιστού- και οφείλουν να υπακούουν τις ίδιες εντολές! Με ακριβώς τον ίδιο τρόπο λειτουργούν τα θρησκευτικά ιδρύματα και στην ιεραρχική σχέση των ιερωμένων και στη σχέση τους με τους πιστούς –με τον (ανώτατο) ιερωμένο να εκπροσωπεί ή να ερμηνεύει τις εντολές του Θεού! Ο Θεός αντιστοιχεί στον πατέρα του οίκου! Χωρίς την ηθική δομή της οικογένειας (του «οίκου») –τους ρόλους, τις ιεραρχικές σχέσεις, τους κώδικες, τις συμπεριφορές, τις αρετές- είναι απίθανο να υπήρχαν ή να άντεχαν στο χρόνο οι διάφορες θρησκείες! Στα πλαίσια των περιορισμών των «οικιακών» και θρησκευτικών ηθικών συστημάτων ο άνθρωπος ασκεί πλείστους «ανθρώπινους» ρόλους, εκτός από ένα –το ρόλο που τον κάνει ΑΝΘΡΩΠΟ- να εκπληρώνει τον «ανθρώπινο σκοπό»– το, κατ’ Αριστοτέλη, «τέλος»! ΠΡΟΣ ΤΟΥΤΟ ΑΠΑΙΤΕΙΤΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ! Στην οικογένεια δεν μπορεί να υπάρξει τέτοια ελευθερία –ακόμη και με τη σχετικά πρόσφατη έλευση «ισότητας» μεταξύ ανδρών και γυναικών, που απλά μοιράζονται σε κάποιο βαθμό το ρόλο του «κυβερνώντος». Μέχρι στιγμής τα όποια πειράματα ανατροπής της παραδοσιακής οικογενειακής τάξης δεν έχουν ευτυχή αποτελέσματα, αν και το ίδιο δεν μπορεί να λεχθεί για τα θρησκευτικά ιδρύματα! (Με την ίδια βάσανο μπορούν να θεωρηθούν και οι παντός τύπου δικτατορίες –με ή χωρίς «ιδεολογία» -ως επέκταση των προκαθορισμένων άκαμπτων ρόλων, κανόνων και ιεραρχικών σχέσεων!) Ο άνθρωπος, κατά Αριστοτέλη, διακρίνεται για την άσκηση των ψυχικών του ικανοτήτων με βάση τη λογική και μάλιστα όχι μόνο στη θεωρία αλλά στην πράξη και αυτό συνεπάγεται διαβούλευση που οδηγεί σε πρακτική εφαρμογή! Πράγμα που δεν μπορεί να γίνει στην οικογένεια, όπου οι πράξεις οφείλουν να γίνονται κατά προκαθορισμένο τρόπο. Η λειτουργία του ανθρώπου ως «Ανθρώπου» απαιτεί ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ σκέψης και δράσης! Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΑΠΑΙΤΕΙ ΙΣΟΤΗΤΑ! Η δε ελεύθερη άσκηση δράσης είναι, κατά τον Αριστοτέλη, το αντικείμενο της πολιτικής! Η εισαγωγή της «ΙΣΟΤΗΤΑΣ» δεν είναι τυχαία. Είναι αναγκαία για την άσκηση της ελευθερίας! Αναζητώντας τρόπους άσκησης της ελεύθερης ανθρώπινης λειτουργίας, οι Έλληνες εφηύραν/δημιούργησαν (6ο και 5ο αιώνες πΧ) την ΙΣΟΝΟΜΙΑ, την πολιτεία όπου η ισότητα ενώπιον του νόμου επιβάλλεται από τον ίδιο τον ανθρώπινο νόμο! Η ΙΣΟΝΟΜΙΑ, το αρχικό όνομα της Δημοκρατίας, περιγράφει σήμερα καλύτερα τη «δημοκρατική εμπειρία» -επειδή στη σημερινή αντιπροσωπευτική (όχι άμεση) δημοκρατία εκφράζει την ισότητα ευκαιριών, την ισότητα στη μεταχείριση, την ισότητα της δυνατότητας άσκησης (πολιτικής) δράσης και την ισότητα στην απόδοση δικαιοσύνης. Η ΙΣΟΤΗΤΑ ΕΙΝΑΙ ΗΘΙΚΗ, επειδή δεν περιορίζει εκ των προτέρων τη δράση που ασκείται με βάση τη λογική και στόχο την αριστεία! Γιατί άραγε οι αριστοκράτες της Αθήνας δεν αντέδρασαν στο «νέρωμα» της εξουσίας και ισχύος τους όταν εισήχθηκαν οι πρώτοι δημοκρατικοί θεσμοί και αποδέχθηκαν την άσκηση της «σπανιότερης» των ανθρώπινων δραστηριοτήτων –της πολιτικής; Επειδή ακριβώς επέτρεψε στον άνθρωπο (τον Αθηναίο άνδρα τότε) να γίνει καλύτερο –ανθρώπινο- ον! Η πολιτική του άνοιξε το πεδίο για κοινή δράση και βελτίωσε την ηθική του –τον ανύψωσε πάνω από το σεξουαλικό, αναπαραγωγικό, οικονομικό και πατριαρχικό/διευθυντικό ρόλο, που επέβαλλε ο «οίκος» -η οικογένεια! Τον έκανε «πλήρη» άνθρωπο, ελεύθερο από τα δεσμά της φύσης! Η ρητή πρόθεση του Αθηναϊκού «Συντάγματος» ήταν να ενθαρρύνει και προκαλέσει τη μέγιστη δυνατή ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ του πολίτη στην άσκηση των κοινών. Γι’ αυτό και η θητεία των αξιωμάτων στην Αθήνα είχε αυστηρούς περιορισμούς –συνήθως ήταν μονοετής με μέγιστο δύο θητείες! Έτσι αποφευγόταν η δημιουργία «πολιτικής σταδιοδρομίας» και πολιτικής εξειδίκευσης των πολιτών! Απεναντίας, εξαιρετικά εξειδικευμένα ήταν τα πολιτικά αξιώματα και άρα περιορισμένης εξουσίας που μπορούσε να ελεγχθεί εύκολα από τους πολίτες. Η αριστοτελική Αθηναϊκή πολιτεία συνιστούσε καταφανώς άμεση δημοκρατία –χωρίς διάκριση ανάμεσα στο σώμα των πολιτών που νομοθετούσε και εκείνο που υλοποιούσε τις αποφάσεις -την «εκτελεστική εξουσία». Αυτό ίσχυε και στην άσκηση της στρατιωτικής θητείας, αφού συνιστούσε το πρώτο στάδιο άσκησης πολιτικής (συμμετοχής στα της πόλης κοινά) –ο κύριος λόγος για τον αποκλεισμό των γυναικών! Θυμούμενοι ότι ο κυριότερος λόγος ίδρυσης της «πόλης» ήταν οικονομικός, δεν είναι παράδοξο ότι ο Αριστοτέλης ύμνησε αρχικά την «ΟΙΚΟνομική» (τη διαχείριση των του οίκου/νοικοκυριού) ως την ύψιστη επιστήμη, ενώ αργότερα υιοθετεί ως υπέρτατη την «ΠΟΛΙτική» (τη διαχείριση των της πόλης)! Επιβεβαίωση του ότι ο άνθρωπος είναι πολιτικό ζώο με «αρχή» και «τέλος» την ηθική -τη δραστηριότητα της ψυχής με στόχο την αριστεία στη διάρκεια μιας ζωής! (Αξίζει να προσέξουμε την αντιδιαστολή: οίκος-οικονομική και πόλη-πολιτική!) Όπως είδαμε πιο πάνω, αποσπασματικά/περιληπτικά, οι Αθηναίοι πρόγονοι μας όχι μόνο «ανακάλυψαν» τη δημοκρατία με την έννοια της ισονομίας, αλλά και τη «λειτούργησαν» συνετά –προσπαθώντας να αποφύγουν τη μετάπτωση της σε δικτατορία! Οι ιδέες, οι αντιλήψεις και η πρακτική τους άλλαξαν τον ρουν της ιστορίας και αποδεικνύουν, κατ’ επανάληψη, ότι η άσκηση πολιτικής προαπαιτεί παιδεία, ευρύτητα πνεύματος και, το κυριότερο, τη συνειδητοποίηση ότι η δημοκρατία απαιτεί ελευθερία και ισονομία. Τις μέρες αυτές γίνεται συζήτηση για τις εξουσίες του Προέδρου της Δημοκρατίας, κάτω από διάφορες γωνίες: συνταγματική, πολιτική, ηθική, ακόμη και …παιδείας! Το ότι τις υπερεξουσίες του προέδρου της ατελέστατης «δημοκρατίας» μας υπερασπίζεται το κόμμα που πιστεύει στη δικτατορία του κόμματος (εν ονόματι τάχα του προλεταριάτου) δεν εκπλήσσει! Αυτό που θα εκπλήξει θα είναι, αν τα υπόλοιπα κόμματα, που έχουν ως ιδεολογία τους τη δημοκρατία, δεν προχωρήσουν ΑΜΕΣΩΣ μετά τις εκλογές στη νομοθέτηση (και, όπου απαιτείται, στην τροποποίηση του συντάγματος) για εισαγωγή θεσμών που δεν θα ξαναεπιτρέψουν σε οποιονδήποτε πρόεδρο να «βιάσει» την πολιτική ηθική και τη λαϊκή βούληση! ΘΑ ΠΡΕΠΕΙ ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ Ο ΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΘΕ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟΥ/ΔΙΟΡΙΣΤΕΟΥ ΑΞΙΩΜΑΤΟΥΧΟΥ ΚΑΙ Η ΥΠΟΓΡΑΦΗ ΚΑΘΕ ΣΟΒΑΡΗΣ ΣΥΜΦΩΝΙΑΣ ΝΑ ΠΡΟΑΠΑΙΤΟΥΝ ΕΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ! Πρόεδρε: Ιδού η …Κύπρος, ιδού και το …πήδημα! * Πρόεδρος του Κυπριακού Ινστιτούτου Επιχειρηματικής Ηθικής |