Του Νίκου Τιμοθέου*
« Η επιδίωξη νοήματος ζωής κάνει τον άνθρωπο “άνθρωπο” και η εκπλήρωση του δημιουργεί συνεχή ευτυχία!.»
«Τα πάντα μπορούν να αφαιρεθούν από ένα άνθρωπο εκτός από ένα», γράφει στο Man‘s Search for Meaning (1946)ο Viktor Frankl, φημισμένος εβραίος ψυχίατρος που επιβίωσε του ναζιστικού ολοκαυτώματος, «την τελευταία από τις ανθρώπινες ελευθερίες –την επιλογή στάσης ζωής υπό τις δεδομένες περιστάσεις, την επιλογή τους δρόμου του!»
Ο Frankl δούλεψε ως ψυχοθεραπευτής σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και στο βιβλίο του δίνει δύο παραδείγματα συγκρατούμενων του με αυτοκτονικές τάσεις, που πίστευαν, όπως πολλοί ταλαιπωρημένοι και βασανισμένοι, ότι δεν υπήρχε πια λόγος να ζουν. Με τη βοήθεια του Frankl, ο ένας συνειδητοποίησε ότι νόημα ζωής για τον ίδιο ήταν το παιδάκι του που είχε φυγαδευτεί και ο άλλος, ένας επιστήμονας, ότι ήταν τα βιβλία που έπρεπε να τελειώσει! Γράφει ο Frankl, «η μοναδικότητα που χαρακτηρίζει το κάθε άτομο δίνει νόημα στην ύπαρξη του και συνιστά πυξίδα για δημιουργικό έργο και για προσφορά αγάπης!»
Και όμως ένας στους τέσσερις αμερικανούς νιώθουν «ουδέτεροι» και δεν έχουν ισχυρή αίσθηση για το νόημα της ζωής τους. Πόσοι Ε/Κ; Η έρευνα δείχνει ότι το να έχεις σκοπό και νόημα στη ζωή βελτιώνει την ευημερία και την ικανοποίηση από τη ζωή, την ψυχική και φυσική υγεία, την αντοχή και τον αυτοσεβασμό και μειώνει τις πιθανότητες κατάθλιψης. Παραδόξως και ότι «η ίδια η επιδίωξη της ευτυχίας εμποδίζει την ευτυχία!»
Οι ερευνητές αναφέρουν ότι η γεμάτη νόημα ζωή και η ευτυχισμένη ζωή παρουσιάζουν υπερκάλυψη, αλλά είναι πολύ διαφορετικές! Ευτυχισμένοι νιώθουν οι «λήπτες», ενώ με νόημα ζουν οι «δότες»!
Η ευτυχία χωρίς νόημα χαρακτηρίζει μια σχετικά ρηχή, επιπόλαια και εγωιστική ζωή στην οποία το άτομο «παίρνει» εύκολα τη ζωή του, νιώθει ικανοποιημένο όταν οι επιθυμίες του ικανοποιούνται και αποφεύγει το στρες και τις σκοτούρες. Παύει ταχύτατα να νιώθει ευτυχισμένο όταν τα πράγματα γίνουν δύσκολα, όταν λιγοστέψουν τα λεφτά ή όταν του συμβεί κάτι κακό, όπως πχ η απώλεια κάποιου δικού του ή όταν μειωθεί το εισόδημα του!
Από κοινωνικής άποψης ιδιαίτερη σπουδαιότητα έχει το ότι η επιδίωξη της ευτυχίας συνδέεται με εγωιστική συμπεριφορά –με το να θέλει το άτομο να «παίρνει» παρά να «δίνει»! Οι ψυχολόγοι ερμηνεύουν το γεγονός με βάση την «ανέλιξη»: η ευτυχία σχετίζεται με τη μείωση της εσωτερικής παρόρμησης για δράση –πράγμα που χαρακτηρίζει όλο το ζωικό βασίλειο: ανάγκες και παρορμήσεις που προκαλούν ικανοποίηση όταν κορεστούν!
«Οι ευτυχείς νιώθουν μεγάλη χαρά όταν «λαμβάνουν» οφέλη από άλλους, ενώ όσοι ζουν με νόημα νιώθουν χαρά όταν «δίνουν» στους άλλους» εξηγεί η Kathleen Vohs, του σπουδαίου Πανεπιστημίου της Πενσυλβανίας. Οι άνθρωποι που έχουν υψηλό νόημα στη ζωή τους είναι πολύ πιθανότερο να βοηθήσουν όσους έχουν ανάγκη. «Σε τελευταία ανάλυση», γράφουν οι ερευνητές, «η γνήσια ευτυχία συνδέεται με το να ΜΗΝ βοηθάς άλλους που έχουν ανάγκη!» Το νόημα ζωής διατρέχει το είναι ενώ η ευτυχία αφορά το να δίνεις του εαυτού ό,τι επιθυμεί!
«Το τι διακρίνει τον άνθρωπο από το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο δεν είναι η επιδίωξη της ευτυχίας αλλά η επιδίωξη νοήματος ζωής –μοναδικό ανθρώπινο χαρακτηριστικό», γράφει ο Roy Baumeister στο βιβλίο του Willpower: Rediscovering the Greatest Human Strength. «Μέρος του τι πράττουμε ως άνθρωποι είναι να φροντίζουμε και να προσφέρουμε σε άλλους –αυτό δίνει νόημα στη ζωή μας χωρίς κατ’ ανάγκη να μας κάνει ευτυχισμένους!», προσθέτει.
Οι συμμετέχοντες σε μεγάλη ερευνητική μελέτη αναφέρουν ότι αντλούσαν νόημα ζωής «δίνοντας» μέρος του εαυτού τους σε άλλους και κάνοντας θυσίες χάριν του συνόλου! Γράφει ο πατέρας της «θετικής ψυχολογίας» Martin E. Seligman, επίσης του Πανεπιστημίου της Πενσυλβανίας: «…στη γεμάτη νόημα ζωή, χρησιμοποιείς τις καλύτερες σου δυνάμεις και ταλέντα για να ανήκεις και να υπηρετείς κάτι που είναι μεγαλύτερο από τον εαυτό σου!» Μπορεί να είναι η οικογένεια, ένας δικός σου άνθρωπος, μια ομάδα ανθρώπων σε ανάγκη, συνάδελφοι στη δουλειά, η πατρίδα, κοκ. Οι άνθρωποι που έχουν υψηλό νόημα ζωής συχνά επιδιώκουν το νόημα τους γνωρίζοντας ότι θα το υπηρετήσουν με θυσίες, αναλώνοντας μέρος του εαυτού τους, συχνά σε βάρος της …ευτυχίας τους, με ψηλότερα επίπεδα στρες και ανησυχίας. Η έρευνα του ψυχολόγου Daniel Gilbert του Χάρβαρτ έδειξε ότι το να μεγαλώνεις «καλά» τα παιδιά σου συνδέεται με λιγότερη ευτυχία (λόγω στρες και αυτοθυσίας), παρά όταν ασκείσαι, τρως ή βλέπεις τηλεόραση!
«Το νόημα δεν υπερβαίνει μόνο το εαυτό μας, αλλά και την …παρούσα χρονική στιγμή!», αναφέρουν ως το σημαντικότερο τους εύρημα οι ερευνητές! Η ευτυχία γίνεται αισθητή «εδώ και τώρα» και «ξεθωριάζει» γρήγορα, όπως κάθε συναίσθημα. Από την άλλη, το νόημα ζωής διαρκεί. Το σκεφτόμαστε σε αναφορά στο παρελθόν, στο παρόν και στο μέλλον. Η ευτυχία γενικά σχετίζεται με το παρόν και όχι με σκέψεις για το παρελθόν ή το μέλλον.
Γράφει ο Frankl «αν υπάρχει νόημα στη ζωή, τότε πρέπει να υπάρχει και στα δεινά της ζωής!» Η απώλεια και οι αρνητικές συγκυρίες της ζωής μειώνουν την ευτυχία αλλά αυξάνουν το νόημα ζωής.
Η σοφία που αποκόμισε ο Frankl από τις εμπειρίες μέσα στα απερίγραπτα ανθρώπινα δεινά στα ναζιστικά στρατόπεδα είναι σχετική: «Το να είσαι άνθρωπος πάντα σε κατευθύνει σε κάποιον ή κάτι άλλο πέρα από τον εαυτό σου –είτε πρόκειται για την υπηρέτηση ενός νοήματος είτε κάποιου άλλου ανθρώπου! Όσο περισσότερο κάποιος ξεχνά τον εαυτό του «δίνοντας» παρά «παίρνοντας» τόπο πιο ανθρώπινος είναι!»
Η εμπειρία δείχνει ότι ο άνθρωπος σε εποχές ηρεμίας, σταθερότητας και ευημερίας τείνει να επιδιώκει πολύ περισσότερο ευτυχία και πολύ λιγότερο νόημα ζωής. Η ιστορία του τόπου μας το απέδειξε κατ΄ επανάληψη! Στο αγώνα της ΕΟΚΑ για απελευθέρωση, ο Ε/Κ βρήκε υψηλό νόημα ζωής, έκανε μεγάλες θυσίες και έδειξε αυτοθυσία, θυσιάζοντας την ευτυχία, προσωρινά την ελευθερία και μόνιμα τη ζωή του. Με παρόμοιο τρόπο αντιμετώπισε τα δεινά της εισβολής, κατοχής, εκτοπισμού και μεγάλης μείωσης του εθνικού και ιδιωτικού εισοδήματος το 1974 και μετέπειτα.
Δυστυχώς, η ευημερία των τελευταίων δύο δεκαετιών άμβλυνε την αίσθηση και την επιδίωξη νοήματος ζωής. Αύξησε τα επίπεδα ευτυχίας και ευδαιμονισμού και έκανε τον Ε/Κ πολύ πιο εγωιστή –τόσο στο ατομικό επίπεδο όσο και στο επίπεδο των ομάδων ειδικών συμφερόντων: συντεχνιών, ποδοσφαιρικών συνόλων, πολιτικών κομμάτων, νομενκλατούρας,…! Παράλληλα, προκάλεσε άμβλυνση της αίσθησης και διάκρισης των παντός είδους κινδύνων με αποτέλεσμα τη σπατάλη, την πλεονεξία, τον κατήφορο της οικονομίας, το Μαρί, τα αξιόγραφα,…! Σήμερα, η αδράνεια λόγω κεκτημένης ταχύτητας εγωιστικών απαιτήσεων προκαλεί τις «θερμόαιμες» αντιδράσεις οργανωμένων συνόλων απέναντι στα μέτρα διάσωσης της οικονομίας που ΜΟΝΟΙ παίρνουμε (άσχετα από το ποιος γιατρός τα συνταγολογεί), αγνοώντας τις 50 χιλιάδες άνεργους, τις χιλιάδες υπό πτώχευση βιοτεχνίες, ΜΜΕ και καταστήματα και καταχρεωμένους ιδιοκτήτες με υποθηκευμένη περιουσία! Προκαλεί παραισθήσεις, που δεν επιτρέπουν σε πολλούς τη συνειδητοποίηση της τραγικής κατάστασης στην οποία περιήλθε ο τόπος, και μεγαλόσχημες διακηρύξεις ότι για όλα φταίει …«κάποιος» άλλος, εκτός φυσικά από τον …«ένοχο»!
Ευτυχώς άρχισαν να αυξάνονται τα δείγματα προσφοράς και να μειώνονται οι παράλογες απαιτήσεις «σύντηρησης» των κεκτημένων (που εν πολλοίς εξανεμίστηκαν αφού ο δημόσιος ή/και ιδιώτης εργοδότης …«πτώχευσε» και η δημόσια ή/και ιδιωτική περιουσία είναι υποθηκευμένη και ανήκει ουσιαστικά στους …δανειστές).
Ας ελπίσουμε ότι εν μέσω των δεινών που μας επιφύλαξε η κυβέρνηση «της δίκαιας κοινωνίας, της ανόρθωσης του εργαζόμενου λαού» [sic] και του πάνσοφου, αλάνθαστου …πατερούλη, η πλεονεξία των τραπεζιτών και ημών των ιδίων, στο ατομικό επίπεδο και η έλλειψη προνοητικότητας, προετοιμασίας και διάθεσης για αντιμετώπιση κρίσεων, σε κάθε επίπεδο, θα βρει και πάλιν ο Ε/Κ νόημα ζωής και θα συνειδητοποιήσει ότι με αυτοθυσία και αλληλοβοήθεια θα βγει συντομότερα από την κρίση. Και μάλιστα έχοντας εγκαθιδρύσει εκείνους τους μηχανισμούς που θα διασφαλίσουν ότι θα είναι δυσκολότερο να πέσει σύντομα σε παρόμοια κρίση!
Ας ελπίσουμε ότι υψηλό νόημα ζωής, πέρα από υποκριτικές λαϊκίστικες ουτοπιστικές υποσχέσεις, θα βρουν ο νέος πρόεδρος και οι πολιτικοί μας και δίνοντας το πρώτο παράδειγμα αυτοθυσίας, θα δουλέψουν για μια καλύτερη κοινωνία!
Ιδού η ….Κύπρος, ιδού και το …πήδημα!
*Δημοσιεύτηκε στον ΠΟΛΙΤΗ στις 20.1.2013