Του Νίκου Τιμοθέου*
Το ερώτημα παραμένει: Ποιος μπορεί να θεωρηθεί σοφός και τι τον κάνει σοφό; Ο άνθρωπος δεν γεννιέται σοφός, ούτε υπάρχει εγγύηση ότι η σοφία επέρχεται με το γήρας ή ως επακόλουθο κάποιου γεγονότος.
Το να είναι κάποιος σοφός ερμηνεύεται αλλιώς σε διαφορετικά στάδια της ζωής και συνεπάγεται ξεχωριστά χαρακτηριστικά σε διαφορετικές κουλτούρες.
Το γεγονός όμως παραμένει ότι η σοφία είναι και θα συνεχίσει να είναι επιθυμητή έκβαση σε κάποιο στάδιο της ζωής του κάθε ανθρώπου!
Γράφει ο Marcel Proust: «Η σοφία δεν είναι δοτή, πρέπει να την ανακαλύψουμε για τον εαυτό μας, μετά από ένα ταξίδι στην ερημιά, το οποίο κανένας δεν μπορεί να κάμει για μας. κανένας δεν μπορεί να μας το αφαιρέσει, επειδή η σοφία μας είναι ο τρόπος με τον οποίο καθένας μας εντέλει βλέπει τον κόσμο!»
Στην έννοια της σοφίας δόθηκε τεράστια σημασία σε όλη την ιστορία, μέσα από πλείστες κουλτούρες και παραδόσεις και υπήρξε αντικείμενο μελέτης της φιλοσοφίας, της θεολογίας και της ψυχολογίας. Πιθανόν να υπάρχει ένας όρος γι αυτήν σε κάθε ανθρώπινη γλώσσα.
Η σοφία είναι τόσο διεργασία όσο και έκβαση αντιξοοτήτων και σχετίζεται με τη θετική ψυχολογία, καθώς το τελικό αποτέλεσμα και των δύο είναι τόσο η ανάπτυξη όσο και η αειφόρα ευημερία.
Ο πατέρας της θετικής ψυχολογίας καθηγητής Seligman, όταν τη δημιουργούσε το 2002, ως βασική προϋπόθεση επανέφερε και ανανέωνε την ιδέα του «καλού και ενάρετου» χαρακτήρα -μιας πτυχής που είχε εγκαταλειφθεί από τον κόσμο της επιστήμης, αν και παρέμενε στην καθημερινή ανθρώπινη συνομιλία γύρω από τις πράξεις και το χαρακτήρα των ανθρώπων!
Ο ενάρετος χαρακτήρας καθίσταται, εξ αντικειμένου, ένας σοφός χαρακτήρας, αφού η σοφία θεωρείται μια από τις έξι αρετές. Η σοφία έχει διασυνδεθεί στην ιστορία με την «καλή» ζωή, σε μια προσπάθεια να απαντηθεί το ερώτημα κατά πόσο ο άνθρωπος ζει δίκαια ή όχι, αναζητώντας απαντήσεις καθώς εξετάζει τη φύση των στόχων και των πράξεων (το χαρακτήρα) που δείχνει πώς κάποιος ζει τη ζωή του.
Η «εσώτερη» σοφία είναι αυτή που ο μέσος άνθρωπος αντιλαμβάνεται ως το αποτέλεσμα των ατομικών χαρακτηριστικών κάποιου και μιας κλίσης προς το γενικό καλό, που χαρακτηρίζονται από ανώτερες διανοητικές ικανότητες, ανακλαστική προθυμία, διαίσθηση, συνδυασμό δεξιοτήτων διαχείρισης πολύπλοκων καθημερινών καταστάσεων (δίνοντας καλές συμβουλές) και αυθεντική συμπάθεια/συμπόνοια για τους άλλους (Bluck & Glück).
Σε αντιδιαστολή, η «εξώτερη» σοφία συνιστά αντικείμενο μελέτης από ειδικούς που έχουν αναπτύξει πολλές σχετικές θεωρίες. Μια απ’ αυτές θεωρεί σοφία την αφομοίωση διάφορων χαρακτηριστικών προσωπικότητας στο τελικό στάδιο ανάπτυξης της. Με βάση το μοντέλο του κύκλου ανάπτυξης της προσωπικότητας εισηγείται ότι η σοφία είναι το τελικό προϊόν μιας ποικιλίας προκλήσεων που αν επιλυθούν οδηγούν στην ανάπτυξη δυνάμεων/αρετών καθώς και σε άνεση αντιμετώπισης επακόλουθων δυσχερειών. Τη σοφία ακριβώς γεννά η απόκτηση και η ολοκλήρωση των αρετών αυτών (Erikson).
Εναλλακτικά, σοφός είναι ο πιστός στην αλήθεια με κατανόηση της πολύπλοκης και αμφιλεγόμενης φύσης της ζωής και της ανθρώπινης φύσης, με πολυσχιδή προοπτική προσέγγιση χωρίς την απόδοση μομφής κατά την αντιμετώπιση αρνητικών περιστάσεων και με γνήσια συμπάθεια/συμπόνοια για τους άλλους –άσχετα από την ύπαρξη ή μη ευφυΐας (Ardelt). Κατά μιαν άλλη θεωρία, η σοφία, με την έννοια της εξαιρετικής ικανότητας επίλυσης προβλημάτων, είναι το τελικό αποτέλεσμα διαλεκτικών λειτουργιών (Riegel) και η συνεχής εφαρμογή τους σε δύσκολες αναλυτικές καταστάσεις (Basseches).
Από την άλλη, υπάρχουν θεωρίες που ορίζουν τη σοφία ως μια ψηλού επιπέδου αναπτυξιακή διεργασία της αντίληψης και της προσωπικότητας. Μια μιλά για εμπειρογνωμοσύνη που συνενώνει το πνεύμα με την αρετή και καθοδηγείται από πρακτική εμπειρία και παρατήρηση παρά από θεωρία, κατά τρόπο που να εξυπηρετεί τον άνθρωπο στο να κατανοεί, να διευθετεί και να άγει μια καλή ζωή, χωρίς να παραγνωρίζει ότι υφίστανται γεγονότα που αγνοεί, αμφιβολίες και αβεβαιότητες για το μέλλον και που λαμβάνει υπόψη όχι μόνο το ατομικό αλλά και το κοινό καλό (Baltes & Staudinger)! Κατά μια άλλη, τη θεωρία της ισορροπίας (Sternberg), η σοφία προϋποθέτει μια πρακτική ευφυΐα με ικανότητα εφαρμογής της στη διαχείριση καθημερινών πρακτικών διλημμάτων με τρόπο που να συνάδει με τον πιο πάνω ορισμό της σοφίας προσαρμόζοντας και διαμορφώνοντας ένα νέο περιβάλλον ευημερίας με εγγενή γνώση, ηθικότητα και νομιμότητα -υπηρετώντας το κοινό και όχι μόνο το ατομικό καλό.
Βλέπουμε ότι γύρω από τη σοφία έχουν αναπτυχθεί πολλές θεωρίες, σημαντική όμως διαφοροποίηση στο τι είναι σοφία απαντάται σε διαφορετικές κουλτούρες. Στη Δύση, διαπιστώνεται αδυναμία διαφοροποίησης της σοφίας από τη γνώση, που συχνότατα θεωρούνται συνώνυμες (Csikszentmihalyi & Rathunde). Στην Ανατολή, σε αντιδιαστολή, η σοφία συνεπάγεται άμεση κατανόηση με έντονη συμμετοχή του συναισθήματος (Takahashi & Overton).
Πρόσφατες μελέτες έδειξαν ότι οι δυτικοί λαοί δίνουν την αντίστροφη βαρύτητα σε σημαντικούς όρους που προσδιορίζουν τη σοφία παρά οι ανατολικοί -που δίνουν ιδιαίτερη σημασία στη διακριτικότητα, στην ταπεινότητα και στην πολυπλοκότητα της ανθρώπινης συνείδησης μέχρι και στην καλοσύνη, την εμβρίθεια, την ενσυναίσθηση, την ειλικρίνεια και την προσεγγισιμότητα/ ανοικτοσύνη.
Πρόσφατες μελέτες παρουσιάζουν το σοφό άτομο να έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο κοινό καλό και να επιδεικνύει γνήσια συμπάθεια/συμπόνοια στους άλλους και να είναι λιγότερο προσηλωμένος στο δικό του συμφέρον και ευημερία.
Έχει, δηλαδή, η σοφία άμεση σχέση με την ψυχολογική ευημερία του ατόμου (Ryff & Singer, Peterson & Seligman). Τίθεται μάλιστα το ερώτημα κατά πόσο το σοφό άτομο μπορεί να χαίρεται τα πλεονεκτήματα της καλής ζωής ή αν είναι προτιμητέο να είναι λιγότερο σοφό και να γνωρίζει λιγότερα για τα ανθρώπινα δεινά για να ζει ευτυχέστερα!
Και όμως υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι η σοφία συσχετίζεται με ψηλότερη ικανοποίηση ζωής, λιγότερα αρνητικά συναισθήματα και καταθλιπτικούς συλλογισμούς, καλύτερες κοινωνικές σχέσεις, χρήση θετικότερου λεξιλογίου, μακροβιότητα και διάθεση θετικής αντιμετώπισης των αντιξοοτήτων της ζωής (Grossmann, Varnum, Kitayama & Nisbett, Csikszentmihalyi & Nakamura).
Τέλος, η σοφία συσχετίζεται με την ανάπτυξη και την ακεραιότητα και το θετικό ξεπέρασμα μετατραυματικών εμπειριών, στις οποίες το άτομο βλέπει τον κόσμο, τη ζωή και τη φιλοσοφία του να ανατρέπονται άρδην (Tedeschi & Calhoun, Haidt, Davis & Nolen- Hoeksema)! Το σοφό άτομο, κατά την αντιμετώπιση των αντιξοοτήτων της ζωής, έχει την ικανότητα να ζυγίσει ισορροπημένα τα πιθανά οφέλη και απώλειες/ζημιές , να κατανοήσει πολύπλοκες και παράδοξες καταστάσεις, ενώ ταυτόχρονα τις εξετάζει κάτω από πολλές μεταβαλλόμενες προοπτικές (Kunzmann & Baltes).
Προσπαθήσαμε πιο πάνω να ενδιατρίψουμε σε συντομία στις σύγχρονες αντιλήψεις γύρω από τη σοφία με στόχο να αποπειραθούμε να κρίνουμε ποιοι από τους «ηγέτες» αυτού του τόπου θα μπορούσαν να θεωρηθούν σοφοί.
Αν προσπαθούσαμε να κρίνουμε ως προς τη σοφία τους, τον απερχόμενο πρόεδρο και τους τρεις κύριους υποψήφιους προέδρους είτε με τη δυτική θεώρηση της γνώσης και της εμπειρίας είτε με την ευρύτερη ανατολική της ενσυναίσθησης, της συμπάθειας, του ευπροσήγορου και φυσικά του γνήσιου ενδιαφέροντος για το κοινό καλό και το κυριότερο την ικανότητα να επιλύσουν με επιτυχία τα σοβαρότατα προβλήματα του τόπου, σε ποια συμπεράσματα θα καταλήγαμε;
Επέδειξε ο κ. Χριστόφιας σοφία στη διαχείριση της οικονομίας, του κυπριακού και των δεινών που επισωρεύτηκαν στον τόπο, κατά τη θητεία του και στην απόδοση ευθυνών σε όλους τους άλλους εκτός από τον εαυτό του; Δείχνει σοφός ο κ Μαλάς όταν αυτοπροβάλλεται ως «ο νέος και έντιμος» που θα λύσει όλα τα προβλήματα, που όχι μόνο δεν έλυσε, αλλά και όξυνε ο απερχόμενος ανάδοχος του και το κόμμα του -που κρίνονται από το 80% του λαού ως παντελώς αποτυχημένοι; Ή μπορεί να κριθεί σοφός ο κ Λιλλήκας όταν υπόσχεται ουτοπιστικά επιτεύγματα με επιστροφή στη μακαρεία εποχή των «Αδεσμεύτων», εμφανίζοντας όλους τους συνεταίρους μας στην ΕΕ ως κακούς και δόλιους αντίπαλους μας, έτοιμους να μας «κατασπαράξουν» και τον εαυτό του ως τον «Ηρακλή» που θα μας σώσει; Ή ο κ Αναστασιάδης που ακούει όσο γίνεται περισσότερες ομάδες του πληθυσμού, συνδιαλέγεται με τους συνεταίρους μας και παραδέχεται λάθη του παρελθόντος με στόχο να συνθέσει μια ρεαλιστική στρατηγική, κινδυνεύοντας όμως να την νερώσει επικίνδυνα;
Εντέλει, λυδία λίθος για να κρίνουμε το νέο Πρόεδρο θα είναι η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων εφαρμογής της στρατηγικής του και το πρώτο «τεστ του φακού» θα είναι η επιλογή των είκοσι(;) υπουργών και υφυπουργών του!
Ιδού η …Κύπρος, ιδού και …το πήδημα!
*www.nicostimotheou.com