Του Νίκου Τιμοθέου*
Γιατί επιτέλους ορισμένα έθνη επιδεικνύουν οικονομική επιτυχία, ενώ άλλα αποτυγχάνουν οικτρά; Πού οφείλεται η μεγάλη ανισότητα ανάμεσα στα έθνη; Και παράλληλα, μεταξύ των πολιτών στα διάφορα έθνη;
Χώρες, όπως η Αγγλία και οι ΗΠΑ, κατάφεραν να γίνουν πλούσιες επειδή οι πολίτες τους ανέτρεψαν τις ελίτ που είχαν την πολιτική ισχύ και δημιούργησαν μια κοινωνία όπου τα πολιτικά δικαιώματα κατανεμήθηκαν πολύ πλατύτερα, όπου η κυβέρνηση ανταποκρινόταν στις απαιτήσεις των πολιτών και λογοδοτούσε σ’ αυτούς και όπου η μεγάλη πλειοψηφία του λαού είχε πρόσβαση στις οικονομικές ευκαιρίες.
Στο εξαιρετικό βιβλίο τους Why nations fail –the origins of power, prosperity and poverty, οι συγγραφείς Daron Acemoglou και James Robinson παρουσιάζουν το παράδειγμα δεκάδων κρατών που είτε κατάφεραν να δημιουργήσουν μια κοινωνία που δημιουργεί και κατανέμει πλατιά πλούτο είτε απέτυχαν να το πράξουν. Το βιβλίο εστιάζεται στην ‘ανισότητα’, ένα φαινόμενο που οξύνθηκε τα τελευταία 200 χρόνια –προηγουμένως το μέσο εισόδημα των προνομιούχων τάξεων ήταν περίπου διπλάσιο του εισοδήματος του ‘κοινού’ πολίτη!
Το συμπέρασμα των ερευνητών είναι ένα: Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΜΙΑΣ ΧΩΡΑΣ ΧΟΡΕΥΕΙ ΣΤΟ ΡΥΘΜΟ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΤΗΣ! Ενώ τα οικονομικά ιδρύματα καθορίζουν σε κρίσιμο βαθμό κατά πόσο η χώρα θα είναι φτωχή ή πλούσια, η πολιτική και τα πολιτικά ιδρύματα καθορίζουν τι είδους οικονομικά ιδρύματα έχει η χώρα!
ΔΥΣΤΥΧΩΣ Η ΑΠΟΤΥΧΙΑ ΕΙΝΑΙ Ο ΚΑΝΟΝΑΣ: Για να αντιληφθούμε την παγκόσμια ανισότητα πρέπει να κατανοήσουμε γιατί κάποιες κοινωνίες είναι οργανωμένες με αναποδοτικούς και κοινωνικά απαράδεκτους τρόπους. Πολύ λίγες κοινωνίες υιοθετούν υγιή οικονομικά ιδρύματα και επιτυγχάνουν ψηλή ευημερία. Ατυχώς οι πλείστοι οικονομολόγοι και πολιτικοί επικεντρώνονται στους λόγους της επιτυχίας, ενώ θα έπρεπε να αναζητήσουν τους λόγους για τους οποίους η πλειοψηφία των κρατών αποτυγχάνει –και καταλήγουν στην υιοθέτηση ανεφάρμοστων στα δεδομένα της χώρας τους συνταγών!
Ένα από τα βασικά προβλήματα της δομής των περισσότερων ιδρυμάτων είναι ότι οι πολιτικά ισχυροί φοβούνται ότι η ‘δημιουργική καταστροφή’ που προκαλούν η καινοτομία και ο επιχειρηματικός καπιταλισμός θα υποσκάψει τη βάση ισχύος τους!
Οι ‘συντηρητικοί’ αξιωματούχοι του κάθε προεδρικού/πρωθυπουργικού παλατιού, των υπουργείων, των εμπορικών και οικονομικών επιμελητηρίων κάνουν τότε πολύ μεγαλύτερη ζημιά από τους διαδηλωτές του δρόμου! ‘Πνίγουν’ κάθε προσπάθεια που θα ενεθάρρυνε την καινοτομία και την επιχειρηματικότητα –αισθανόμενοι ότι τα δικά τους συμφέροντα θα πληγούν από τη μακροπρόθεσμη ανάπτυξη της χώρας! Επιβάλλουν έτσι ένα ασφυκτικό ‘άκαμπτο νόμο ολιγαρχίας’ με αποτέλεσμα ακόμη και όταν ανατρέπεται μια ολιγαρχία, οι ‘επαναστάτες’ τον αντιγράφουν πλήρως, όπως παραστατικότατα περιγράφει ο Όργουελ στη ‘Φάρμα των ζώων’!
Σε αντίθεση, όταν μια εμπνευσμένη ηγεσία σε συνδυασμό με ένα ‘ιδρυματικό ατύχημα’ αναδεικνύει μια πολιτικο-οικονομικο-κοινωνική ελίτ που είναι διατεθειμένη να δεχθεί μια δημιουργική καταστροφή, η ανάπτυξη απογειώνεται! Κλασικά παραδείγματα είναι οι ΗΠΑ, Βρετανία, Σκανδιναβικές χώρες, Ολλανδία, Ελβετία και Σιγκαπούρη.
Είναι επομένως εξίσου σημαντικό να κατανοήσουμε τόσο ΠΩΣ Η ΑΛΛΑΓΗ ΔΕΝ ΕΠΕΡΧΕΤΑΙ όσο και ΠΩΣ ΕΠΙΤΥΓΧΑΝΕΤΑΙ!
Μήπως στην Κύπρο το πετύχαμε για ένα διάστημα και το καταστρέψαμε όταν το πολιτικό σύστημα ‘χάλασε’ και μαζί του ‘παρέσυρε’ και το οικονομικό: χρηματοοικονομικά ιδρύματα και ρυθμιστικά και εποπτικά δημόσια όργανα;
Οι συγγραφείς παρουσιάζουν πλείστα παραδείγματα από την αρχαιότητα μέχρι το μεσαίωνα και τη σημερινή εποχή, που αποδεικνύουν τα ευρήματα τους: Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, Μάγιας, Μεξικό, Δημοκρατία του Κόγκο, Γαλλία μετά τη γαλλική επανάσταση, Κομμουνιστικά κράτη, μεταπολεμική δημοκρατική Ιαπωνία, σημερινή Κίνα,…! Ακόμη και πόλεις μοιρασμένες ανάμεσα σε δύο κράτη, όπως το Βερολίνο ανάμεσα στην ελεύθερη Δυτική Γερμανία και τη δικτατορική Λαϊκή Γερμανική Δημοκρατία ή τη Nogales ανάμεσα στις ΗΠΑ και το Μεξικό!
Το βιβλίο πραγματεύεται τη δυναμική των αλλαγών –σχεδόν σαν να πρόκειται για φυσικές δυνάμεις: μια μικρή διαφορά στον παλμό των φτερούγων μιας πεταλούδας στα αρχικά στάδια μπορεί να προκαλέσει τεράστιες διαφορές όταν η χώρα φθάσει σε κρίσιμη καμπή!
Ίσως αυτό να μας λέει κάτι για τις εξελίξεις στην Κύπρο με το φιάσκο του Χρηματιστηρίου στην αλλαγή της χιλιετηρίδας, την κατάρρευση της φούσκας των τραπεζών και την επικείμενη κατάρρευση της φούσκας των …ακινήτων!
Οι πολύ διαφορετικές εκφάνσεις οικονομικής ανάπτυξης που απαντώνται στην υφήλιο προφανώς εξαρτώνται από πολλούς παράγοντες: πολιτικές δομές, πολιτική ‘ηθική’, αποδοτικότητα των ρυθμιστικών και εποπτικών δομών και μετεξέλιξη των ιδρυματικών δομών –που συχνά διαμορφώνονται από μακροχρόνιες πολιτικο-οικονομικο-κοινωνικές εξελίξεις.
Μπορεί κάποιος να συγκρίνει την οικονομική επιτυχία της Κίνας ή της Βραζιλίας με εκείνη της Σουηδίας; Είναι το ίδιο εύθραυστη η κάθε μια απ’ αυτές; Μήπως εκείνη της Σουηδίας είναι πολύ σταθερότερη, ενώ της Βραζιλίας λιγότερο και της Κίνας ακόμη λιγότερο! Τι επηρεάζει την ‘ΑΕΙΦΟΡΙΑ’ κάθε χώρας;
Οι συγγραφείς καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι τα περιεκτικά οικονομικά ιδρύματα –που είναι προσβάσιμα σε πλατιές μάζες των πολιτών- δημιουργούνται από πολιτικά ιδρύματα που διανέμουν ευρύτατα την ισχύ στην κοινωνία και υποβάλλονται σε περιορισμούς και ελέγχους! Αντί, δηλαδή, η πολιτική δύναμη να περιορίζεται σε ένα άτομο ή μια μικρή ομάδα ατόμων, κατανέμεται σ’ ένα πλατύ φάσμα ατόμων και ιδρυμάτων, που αλληλοελέγχονται! Κλασικά παραδείγματα είναι οι δυτικές κοινωνίες, αλλά και νεότερες, όπως η Νότιος Κορέα και η Ιαπωνία -σε αντιδιαστολή, πχ, με τη Βόρειο Κορέα.
Τα περιεκτικά ιδρύματα δίνουν στα άτομα κίνητρα για αύξηση της οικονομικής παραγωγικότητας με βάση την ιδιωτική πρωτοβουλία! Τα καλύτερα παραδείγματα σήμερα συνιστούν οι Σκανδιναβικές Δημοκρατίες και η Ελβετία!
Είναι αλήθεια ότι και άλλοι παράγοντες επηρεάζουν την οικονομική επιτυχία ή αποτυχία μιας χώρας, όπως γεωγραφική θέση, μορφολογία, κλίμα, πολιτική κατάσταση της περιοχής, ιστορική ανέλιξη, ύπαρξη φυσικών πόρων και άλλοι στους οποίους θα αναφερθούμε μελλοντικά. Αυτό που είναι σίγουρο όμως είναι ότι η δημοκρατική ωριμότητα -η ωριμότητα των πολιτικών ιδρυμάτων- συνιστά ένα από τους σημαντικότερους παράγοντες, ιδιαίτερα για την επίτευξη αειφορίας –μακροχρόνιας ευημερίας!
Η Κύπρος συνιστά εξαίρετη απόδειξη του συμπεράσματος των Acemoglou και Robinson. Κάτω από αποικιακό ζυγό (πχ Τουρκοκρατίας και Αγγλοκρατίας) ήταν πάμπτωχη! Με την ανεξαρτησία, αναπτύχθηκαν τα πολιτικά και τα οικονομικά ιδρύματα, αλλά η πολιτική ισχύς παρέμεινε τις πρώτες δύο δεκαετίες στα χέρια μιας μικρής ελίτ με αποτέλεσμα και τα οικονομικά ιδρύματα να ελέγχονται από μια μικρή κοινωνική ομάδα. Αποτέλεσμα: η οικονομική ανάπτυξη ήταν αργή. Στις επόμενες δύο δεκαετίες είχαμε μια σαφώς ωριμότερη πολιτική κατάσταση με περισσότερη δημοκρατία και ενεργότερη συμμετοχή του πολίτη στα κοινά με αποτέλεσμα να ωριμάσουν και τα οικονομικά ιδρύματα, η επιχειρηματικότητα και η οικονομική ανάπτυξη και ευημερία.
Δυστυχώς με τη βελτίωση της ευημερίας αντί να ωριμάσει η πολιτική ηθική και να φθάσουμε σε μια σταθερή πολιτική ωριμότητα, είχαμε το αντίστροφο, επήλθε πολιτική σήψη! Ο εντοπισμός των παραγόντων που την προκάλεσαν απαιτεί σε βάθος επιστημονική έρευνα -οι μέχρι τούδε απόπειρες, όπως η πρόσφατη έρευνα για την οικονομία, σίγουρα δεν είναι αρκετές! Οι κυριότεροι παράγοντες πιθανότατα είναι (1) η κατάρρευση του σιδηρού κομμουνιστικού παραπετάσματος και η έλευση, με τους γνωστούς τρόπους, μεγάλων ξένων, αμφιβόλου νομιμότητας, χρηματικών ποσών που ‘χάλασαν’ δικηγόρους, λογιστές, κά, (2) η εκμετάλλευση από ελλαδίτες πολιτικούς, επιχειρηματίες και τραπεζίτες του ελκυστικού φορολογικού μας καθεστώτος και του πρόσφορου καθεστώτος των ‘διεθνών’ εταιρειών, (3) η ισχυρή αλληλεξάρτηση πολιτικών κομμάτων και προσώπων με επιχειρηματίες και τραπεζίτες, (4) η πελατειακή πολιτική όλων των κομμάτων και (5) ως χαριστική βολή, η άνοδος στην εξουσία ενός προέδρου και ενός κόμματος που όχι μόνον δεν είχαν την προπαίδεια και εμπειρία καινοτομίας και επιχειρηματικότητας, αλλ’ ούτε πίστευαν στο πολιτικο-κοινωνικο-οικονομικό σύστημα, που καλούνταν να διαχειριστούν και είχαν παντελή έλλειψη ‘εσωτερικού’ δημοκρατικού καθεστώτος –απεναντίας ήταν νοσταλγοί ενός δικτατορικού!
Σήμερα υποφέρουμε από τη μεγαλύτερη οικονομική κρίση της ιστορίας μας λόγω ακριβώς των αδυναμιών τόσο των πολιτικών ιδρυμάτων όσο και (συνεπακόλουθα) των οικονομικών ιδρυμάτων του τόπου! Τυχόν προσπάθεια για ‘διόρθωση’ της αδυναμίας των οικονομικών ιδρυμάτων του τόπου ΧΩΡΙΣ ταυτόχρονη ‘διόρθωση’ των αδυναμιών του πολιτικού συστήματος δεν θα έχει είτε σημαντικό είτε μακροχρόνιο θετικό αποτέλεσμα!
Και ειλικρινά δεν βλέπω πώς θα διορθωθεί το πολιτικό σύστημα όταν το ΑΚΕΛ (που δεν τολμώ να αποκαλέσω κόμμα της αριστεράς, αφού, κατά την ταπεινή μου γνώμη, είναι ουσιαστικά μια συντηρητική συντεχνία με ‘εξαρτώμενα’ μέλη) αρκείται στο να ‘φρεσκάρει’ τα όργανα των εμμίσθων ‘κομισάριων’, αλλ’ όχι την (ιερή!) ‘ιδεολογία’ του (σαν να …πέτυχε κάποτε-κάπου στον πλανήτη!), η ‘κεντροαριστερά’ έχει (…πράσινη!) ψευδοσοσιαλιστικο-εθνικιστική ‘ιδεολογία’, το ‘κέντρο’ είχε και έχει ως αποκλειστική ιδεολογία τη συμμετοχή στην εξουσία και η ‘κεντροδεξιά’ αδυνατεί να παραδεχθεί ότι και καπιταλισμός χρειάζεται μετεξέλιξη και να κάμει το αναγκαίο άλμα προς τον ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ*!
Δυστυχώς, η μόνη αμυδρή ελπίδα μας είναι η ενεργός συμμετοχή της πλατιάς μάζας πολιτών στα κοινά και η αργή διαδικασία ‘διόρθωσης’ των πολιτικών δομών και επακόλουθα των οικονομικών δομών! Θα μπορέσουμε;
Ιδού η …Κύπρος, ιδού και το …πήδημα!
**Δημοσιεύητκε στον ΠΟΛΙΤΗ στις 20.10.2013
Περιεκτικά και Αποκλειστικά Ιδρύματα
Περιεκτικά (inclusive) είναι τα πολιτικά και τα οικονομικά ιδρύματα που είναι ανοικτά στη συμμετοχή της πλατιάς μάζας των πολιτών, με αποτέλεσμα να ενθαρρύνουν τη δημιουργικότητα, την καινοτομία και την πολιτική και επιχειρηματική δραστηριότητα!
Αποκλειστικά (extractive) είναι τα ιδρύματα που αποκλείουν τον απλό πολίτη και περιορίζουν τη συμμετοχή σε μια μικρή πολιτικο-οικονομική ελίτ!